Xuyên bối tỳ bà cao – 300 năm phương thuốc quý trị ho

Tấm lòng hiếu thảo của vị quan huyện nức tiếng gần xa và đã truyền
đến tai một vị thần y ở vùng núi cao nọ. Ông mai danh ẩn tích đã lâu, quanh năm làm thuốc cứu
người. Nay nghe tin về một vị quan thanh liêm, chính trực lại hiếu thuận với cha mẹ, ông cảm kích
vô cùng, tự tìm đến mong được cứu giúp. Vị thần y đã dùng 15 loại thảo mộc thu hái từ vùng núi cao
ông sinh sống, sắc thành cao cho bà lão uống. Bà lão kiên trì uống thuốc. Quả nhiên khỏi bệnh, da
dẻ hồng hào, tươi nhuận. Bà và con trai vô cùng mừng rỡ, cảm phục tài năng và ơn cứu mạng của thần
y. Về phần mình, vị thần y xem việc cứu người như niềm vui của mình.

Cắt nghĩa về bệnh tình của bà lão, ông nói: bà cụ gầy yếu, ho lâu
ngày là bệnh thuộc chứng hư. Khí hư uất kết trong người sinh ra đờm tụ ở phế, lại gặp khí nghịch
lên mà gây thành ho, lâu ngày khiến phế ung, lại sinh đờm đặc, nên bệnh cứ luẩn quẩn. Trị bệnh này
không khó, chỉ cần phối hợp các thảo mộc có tác dụng thanh phế, làm tan được đờm tụ, trừ được nhiệt
độc, hóa đàm, chỉ khái, cùng với các vị thuốc bồi bổ tỳ, vị, nhuận phế khí nhanh chóng lấy lại sinh
lực, bệnh tình tự tiêu tán…Bài thuốc này có tên là Xuyên bối tỳ bà cao, do có 2 vị thuốc chính yếu
là Xuyên bối mẫu và tỳ bà diệp, kết hợp cùng hơn chục vị thuốc khác. Sau đó, đã được lưu truyền
khắp dân gian để trị ho, cứu chữa cho không biết bao người. Bài thuốc được lưu truyền qua hàng trăm
năm lịch sử. Khi KHKT phát triển, bài thuốc lại khẳng định công dụng qua các nghiên cứu y học hiện
đại, được đưa vào Dược điển, trở thành bài thuốc chính thống. Từ đó làm cơ sở cho nhiều công ty
dược phát triển thành các sản phẩm thuốc trị ho phục vụ nhân dân.

Sự kết hợp các thảo mộc trong phương Xuyên bối tỳ bà
cao

Xuyên bối tỳ bà cao kết hợp 15 vị thảo mộc, theo nguyên lý trị bệnh
của y học cổ truyền, trên cơ sở những hiểu biết về học thuyết âm dương, ngũ hành và phép biện chứng
luận trị vô cùng sâu sắc. Nói cách khác, 15 vị thảo mộc, mỗi vị đều có một tác dụng riêng, nhưng
khi phối hợp với nhau thì cùng hiệp đồng tác dụng, hỗ trợ nhau, để làm mạnh công năng chính của bài
thuốc. Đó là trừ ho, bổ phế, hóa đàm. Đồng thời, kiềm chế được những tác dụng bất lợi, mang lại sự
an toàn cho người bệnh.

Nếu xét theo thứ tự chính yếu trong bài thuốc, có thể xem bố cục bài
thuốc như thứ bậc quan trọng trong triều đình, gọi là Quân – Thần – Tá – Sứ, giúp việc trị bệnh
cũng như trị nước có tôn ti, trật tự, có sự gánh vác, bổ trợ lẫn nhau, mang lại hiệu quả như mong
đợi.

Xuyên bối mẫu là vị thuốc được nhắc đến đầu tiên trong tên của bài
thuốc, có dược tính mạnh, đóng vai trò chính yếu nhất, gọi là vị Quân, tương tự như Vua của triều
đình. Vị này đắng, tính bình, dưỡng âm, thanh phế, làm tan được đờm tụ, trừ được nhiệt độc, hóa
đàm, chỉ khái, trị được các chứng phế ung, phế suy, ho lâu ngày, đờm đặc tanh hôi…

Bổ trợ cho Vua (Quân) là các vị Thần, có dược tính tương đối mạnh.
Như Tỳ bà diệp, Sa sâm vị hơi đắng, tính bình, giúp thanh phế, hóa đàm, chỉ khái. Cát cánh, bán hạ
vị cay, tính ấm, giúp hóa đàm, trục đàm công hiệu.

Các vị Tá, mỗi vị một vai trò riêng, hỗ trợ đắc lực cho công cuộc
trị bệnh của Quân và Thần cũng như của toàn bài thuốc như: Phục linh và Ngũ vị tử bồi bổ tỳ vị, là
các tạng sinh đờm. Điều hóa hoạt động của tỳ vị sẽ hạn chế được đờm tích tụ tại phế, giúp nhuận
phế, hóa đàm. Phục linh còn là vị thuốc lợi thủy, thẩm thấp, nhờ bổ thận âm mà chữa được chứng phế
âm hư, tránh được nguy cơ trào nhiệt gây ho khan, phù hợp quan điểm thận thông thì phế thông.

Một số vị thuốc có hoạt tính kháng khuẩn, bảo vệ đường hô hấp khỏi
viêm nhiễm như trần bì, gừng tươi, bạc hà. Trong đó, trần bì có thêm tác dụng hóa đàm, gừng tươi
tính ấm giúp điều hòa tính vị, và bạc hà có vị cay mát, dễ chịu. Qua lâu nhân chứa nhiều chất dầu,
giúp nhuận tràng, thông táo, giúp khí ở đại tràng lưu thông, tránh được khí nghịch lên mà gây thành
ho. Viễn chí kích thích nhẹ niêm mạc hầu họng, bài tiết niêm dịch, giúp long đờm rất tốt. Khổ hạnh
nhân lại trấn tĩnh nhẹ trung khu hô hấp giúp kiềm chế ho hiệu quả. Nói chung, sự có mặt các vị thần
vừa làm mạnh thêm công năng chính vừa tạo ra nhiều tác dụng phong phú cho bài thuốc.

Cam thảo là vị Sứ do có tác dụng dẫn thuốc, làm cho các vị thuốc
khác dễ hấp thu vào cơ thể, lại điều vị, giúp người bệnh dễ uống. Đây còn là vị thuốc long đờm,
giảm ho hiệu quả.

Sự kết hợp Xuyên bối tỳ bà cao với kinh nghiệm dân gian Việt
Nam

Khi du nhập vào Việt Nam, Xuyên bối tỳ bà cao đã được các thầy thuốc
đông y Việt Nam gia giảm thêm các vị thuốc sao cho phù hợp với đặc điểm khí hậu, sinh học con người
và kinh nghiệm trị bệnh ở Việt Nam. Trong đó, đáng kể nhất là việc gia thêm hai vị thuốc dân gian ô
mai và mật ong đã làm mạnh thêm công hiệu bổ phế, trừ ho, hóa đàm. Theo đông y, ô mai kích thích
sinh tân dịch, liễm phế. Hải Thượng Lãn Ông quy ô mai vào bổ kim. Trong ngũ hành, phế thuộc kim. Vì
vậy, ô mai sử dụng trong các chứng bệnh ở phế là đúng theo phương pháp biện chứng luận trị của đông
y. Còn mật ong là phương thuốc được sử dụng từ hàng ngàn năm trước với nhiều công dụng như bồi
dưỡng cơ thể, giúp ăn ngon, ngủ tốt, trừ ho, kháng khuẩn, mau lành vết thương…Hải Thượng Lãn Ông sử
dụng mật ong trong nhiều phương thuốc chữa ho, có cả chữa ho lao, gọi là Cam lộ thần cao.